Witaj,
Analizując obecną sytuację medycyny i nierozerwalnie związanej z nią farmacji, widzimy, że leki syntetyczne, przy pozytywnym, swoistym oddziaływaniu na organizm, mogą wykazywać działanie niepożądane, często w znaczny sposób zakłócające homeostazę ustroju człowieka.
Poza tym w wielu przypadkach leki syntetyczne są nieskuteczne. Dlatego wiele placówek naukowych na świecie wraca do badań nad lekiem naturalnym, przy czym nierzadko sięga się do analizy fitochemicznej surowców niegdyś stosowanych, zwłaszcza w medycynie ludowej, a dziś zapomnianych.
Dziewięćsił był użytkowany przez człowieka od wieków. Według Starożytnych legend powstał z łez Heleny, która została porwana i wywieziona do Troi przez Parysa. Symbolizuje wyzwolenie od grzesznego zachowania.
Inna legenda mówi, że górale w dawnych czasach wierzyli, że dziewięćsił posiada czarodziejską moc dziewięciu sił, dziewięciu tajemnych mocy, które powodują dziewięciokrotnie silniejsze jego lecznicze i magiczne właściwości od jakiegokolwiek innego ziela.
Nowe osiągnięcia naukowo-techniczne, szczególnie w dziedzinie chromatografii, pozwalają na dokładne zbadanie składu chemicznego roślin. W roku 1999 w Amsterdamie odbyła się naukowa konferencja na temat: „Dwa tysiące lat badań nad naturalnym produktem” (8), z udziałem przedstawicieli 62 krajów świata.
W Polsce tradycja leku roślinnego jest bogata i możemy się chlubić wspaniałymi przedstawicielami nauki zajmującymi się tą dziedziną wiedzy.
Niniejsza publikacja stanowi fragment obszerniejszej pracy (14), mającej na celu dokładne przedstawienie wiedzy medyczno-farmakognostycznej zapisanej w zielnikach księdza Marcina z Urzędowa (17), profesora Szymona Syreńskiego (16) i księdza Krzysztofa Kluka (6).
Dokonano w niej oceny wiedzy zawartej w starodrukach oraz XIX-wiecznym piśmiennictwie i wskazówkach medycyny ludowej z zakresu ziołolecznictwa, poprzez porównanie wymienionych leczniczych właściwości i zastosowań surowców roślinnych z obecnym stanem wiedzy o leku naturalnym.
Wybrana roślina Carlina acaulis L. z rodziny Asteraceae obecnie nie jest stosowana w lecznictwie i nie figuruje w zestawieniu monografii Komisji E.
Jednak nie należy ona do roślin szkodliwych dla zdrowia i nie została jak dotąd dokładnie przebadana, zarówno pod względem fitochemicznym, jak i farmakologicznym, a w dawnym ziołolecznictwie miała duże znaczenie.
Dziewięć sił bezłodygowy ( Carlina acaulis L., Asteraceae) występuje w górach i na pogórzu środkowej Europy i Azji, na suchych łąkach, murawach i przydrożach.
Objęty jest całkowitą ochroną ze względu na niszczenie jego stanowisk, zwłaszcza przez turystów. Jest jednak z łatwością uprawiany (3, 6, 11, 15).
Surowiec farmaceutyczny stanowi korzeń dziewięćsiłu – Carlinae radix.
Jako roślina lecznicza dziewięćsił znany był w starożytności i stosowany w schorzeniach przewodu pokarmowego (15, 16, 17), do leczenia wyprysków skórnych i usuwania tasiemca, później do leczenia dżumy (18). Do dziś stanowi on składnik diety (11, 15, 18), zwłaszcza Szwajcarów, których dzieci nawet na surowo zjadają dno koszyczków kwiatowych (11, 15).
Dziewięćsił bezłodygowy jest częstym modelem rzeźb i haftów podhalańskich (11, 15).
Poniżej podana została charakterystyka leczniczych właściwości omawianej rośliny w ujęciu dawnej medycyny i medycyny ludowej.
Marcin z Urzędowa (17) podaje jedynie właściwości dziewięćsiłu pospolitego Carlina vulgaris L. ( Chameleon niger Dioscoridis).
Szymon Syrennius (16) jako surowiec podaje korzeń dziewięćsiłu. Wymienia następujące postacie leku: proszek rozproszony w winie, sok łączony z winem lub per se.
Według autora surowiec może być stosowany jako środek:
– udrażniający nerki i kruszący kamienie nerkowe ( remedium nephrologicum, litholyticum),
– ułatwiający oddawanie moczu ( remedium diureticum),
– zmniejszający obrzęki i opuchnięcia ( remedium antioedematicum),
– usprawniający wątrobę, stosowany w przypadku żółtaczki i przy białych biegunkach w postaci soku z korzenia łączonego z winem; gdy schorzeniu towarzyszy gorączka – podaje się czysty sok ( remedium hepaticum, antiictericum),
– leczący śledzionę ( remedium splenicum),
– wspomagający wydalenie łożyska ( remedium mulierum utitur ad expulsionis placentae),
– zapobiegający zarażeniu w czasie pandemii chorób przenoszonych drogą powietrzną ( remedium microcidum),
– wywołujący poty ( remedium diaphoreticum),
– przeciwreumatyczny ( remedium antirheumaticum),
– przeciwświądowy ( remedium antipruriginosum), przeciwświerzbowy ( remedium scabieticidum) w postaci ekstraktu w kwasie octowym do użytku zewnętrznego,
– przeciw ukąszeniom, podawany do wewnątrz ( antivenenum, antiophidicum),
– w postaci odwaru przeciwko wenerycznym zmianom skórnym ( remedium antivenericum, dermaticum).
– tasiemcobójczy: ( remedium taenifugum).
Autor podaje również informację, że korzeń dziewięćsiłu bezłodygowego jest silnie trujący dla psów, świń i gryzoni.
Krzysztof Kluk (6) jako surowiec podaje korzeń, który znajduje zastosowanie w następujących przypadkach:
– napotny ( remedium diaphoreticum),
– przeciwpasożytniczy ( remedium antiparasiticum),
– bardzo skuteczny w schorzeniach macicy ( remedium uterinum),
– do przemywania ran i wrzodów – odwar z korzenia przyspiesza ich wygojenie ( remedium advulnans),
– kwiaty mogą stanowić dobry pokarm dla ludzi o właściwościach podobnych do karczochów,
– wchodzi w skład lekarstw weterynaryjnych, zwłaszcza końskich – korzeń podawany jest koniom zdrożonym ( remedium zooiatricum).
Autor przestrzega jednak, że korzeń zażyty nieostrożnie wywołuje wymioty i gwałtowne biegunki ( remedium emetokatharticum).
W medycynie ludowej dziewięćsił bezłodygowy znajdował następujące zastosowanie:
– przeciw zaziębieniu, gorączce, jako środek napotny (1, 2),
– jako środek moczopędny (1, 2),
– jako środek wzmacniający nerwy (2),
– jako środek wspomagający trawienie (2),
– w chorobach macicy (2),
– przeciw impotencji (1, 2),
– przeciwko grzybicom (1).
Zgodnie z wiedzą współczesną jako surowiec stosuje się Carlinae radix i Carlinae herba (korzeń i ziele dziewięćsiłu).W określonychych dawkach jako:
– emeticum (3),
– purgans (3, 18).
Znajdują one zastosowanie w wielu schorzeniach:
1. stosowane wewnętrznie:
– w chorobach pęcherzyka żółciowego (12, 15),
– w zaburzeniach trawienia (12, 15, 18), w biegunkach, zwłaszcza pochodzenia bakteryjnego (15),
– w stanach skurczowych przewodu pokarmowego (12),
– w przeziębieniach z towarzyszącą gorączką (12, 18),
2. stosowane zewnętrznie:
– w dermatozach (12), egzemach, innych stanach zapalnych skóry (18),
– na rany i wrzody (12),
– w grzybicach (18),
– w postaci płukanek przy nowotworze języka (12).
Stosuje się następujące postacie leku: odwar, napar, nalewkę, wino (12). Przy właściwym dozowaniu nie stwierdzono działań niepożądanych (12).
WNIOSKI
1. Główne zastosowanie korzenia i ziela dziewięćsiłu bezłodygowego wynika niewątpliwie z wpływu na organizm frakcji olejku lotnego. W dawnych wiekach i okresie Odrodzenia wykorzystywano działanie rozkurczowe, drażniące i antyseptyczne składników olejku, o czym pisze Syreniusz, wskazując na właściwości surowca: moczopędne, kruszące kamienie nerkowe, usprawniające wątrobę, leczące stany żółtaczkowe i świąd. Silnie drażniące właściwości olejku wykorzystywane były również w terapii tasiemczycy.
2. Wartościową wydaje się być wskazówka Kluka, który poleca surowiec jako skuteczny w chorobach macicy (6).
3. Na uwagę zasługują obecne w surowcu poliacetyleny, a głównie tlenek Carlina o silnych właściwościach bakteriobójczych, zwłaszcza wobec gronkowca złocistego (7, 12, 15).
Piśmiennictwo
l. Bańkowski C., Kuźniewski E.: Ziołolecznictwo ludowe. PWN, Warszawa 1976. 2.Biegański J.: Ziołolecznictwo. Nasze zioła i leczenie się nimi. Jamiołkowski i Evert, Łódź 1949. 3.Broda B., Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. PZWL, Warszawa 1996. 4.Gieryng K.: Słownik zielarski. Wilno 1938. 5.Karłowicz J., et al.: Słownik języka polskiego. Warszawa 1898. 6. Kluk K.: Dykcyonarz roślinny. Tomy 1-3. Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1805. 7. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1993. 8.Luijendijk T.J.C.: Two thousand years of natural products research – past, present and future. Phytochem. 2001, 58, 375. 9.Michajłow P.: Ludowe nazwy roślin i ich lecznicze zastosowanie u Poleszuków Zachodnich. Historia leków naturalnych. T. IV. IHNOiT, Warszawa 1993. 10.Niedźwiedzki W., et al.: Słownik języka polskiego. Wyd. Kasy im. Mianowskiego. Instytut Popierania Nauki, Warszawa 1927. 11.Nowiński M.: Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1983. 12. PDR for herbal medicines. The information standard for complementary medicine. Medical Economics Company Montvale (New Jersey, USA) 2000. 13. Sokołowski W.: Polsko-łaciński słowniczek botaniczny nazw naukowych, ludowych i starodawnych. Znicz, Wilno 1914. 14. Stępkowska I., et al.: Badania etnofarmakologiczne wykorzystania surowców leczniczych w fitoterapii na terenie Polski. Wyd. AM w Lublinie, Lublin 2003. 15.Strzelecka H., Kowalski J. (Red.): Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000. 16.Syrennius S.: Zielnik – herbarzem z języka łacińskiego zowią (…). Księgi I-V. Drukarnia Bazylego Skalskiego, Kraków 1613. 17.Urzędów M.: Herbarz Polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i innych rzeczy do lekarstw należących. Księgi Dwoje. Drukarnia Łazarzowa, Kraków 1595. 18.Volák J., Stodola J.: Rośliny lecznicze. BGW, Warszawa 1992. 19.Zawałkiewicz Z.: Słowniczek ludowych i naukowych nazw leków, surowców i przetworów chemicznych. Warszawa 1914.
ZIOŁOLECZNICTWO LUDOWE 