Koncepcja terapii Kneippa ma charakter kompleksowy i w założeniach swych proponuje zdrowy styl życia, eliminację niezdrowych nawyków na rzecz kształtowania oraz utrwalania nowych, służących organizmowi zachowań.
Jako system holistyczny przeciwdziała chorobotwórczemu oddziaływaniu cywilizacji na organizm, przywraca równowagę psychofizyczną organizmu, poprzez uaktywnienie potencjalnych rezerw wydolności organizmu, trening jego mechanizmów regulacyjnych i obronnych, usprawnienie zasadniczych funkcji wegetatywnych, normalizację funkcjonowania narządów wewnętrznych.
Sebastian Kneipp (1821-1897), bawarski ksiądz działający w miejscowości Bad Wörishofen w Niemczech, dał podwaliny systemowi terapeutycznemu wykorzystywanemu obecnie w lecznictwie uzdrowiskowym. Jego system leczniczy rozwinięty przez lekarzy i naukowców w unowocześnionej formie opiera się na pięciu filarach: hydroterapii, kinezyterapii, dietetyce, fitoterapii i terapii porządkującej życie .
Pobudzenie odbywa się przez uporządkowanie podstawowych czynności organizmu, takich jak sen, przemiana materii, proces oddychania, krążenia
Kneipp nie rozumiejąc wprawdzie do końca mechanizmów wspomagania procesu leczenia środkami roślinnymi, stosował je z dobrym rezultatem przez ponad trzydzieści lat wiedziony przekazem ustnym właściwym tradycji i własnym doświadczeniem.
W swej terapii stosował znane mu, używane od stuleci rośliny, występujące na rodzimych, podalpejskich łąkach, na skrajach lasów i te, które sam uprawiał w przyklasztornym ogrodzie.
Przyrządzał z nich herbaty, soki, wina ziołowe, nalewki, oleje i proszki. Zachęcał do spożywania miodu i jego przetworów, syropu z żywicy, cebuli lub czosnku, tranu, napoju z owsa, kiszonej kapusty, soku z rzodkwi, malin i igieł sosnowych.
Nakazywał spacery wśród ziół, obserwując pozytywny wpływ olejków eterycznych i aerozoli na układ oddechowy i odnotowując ogólną poprawę samopoczucia, po tak zwanej przez niego „przechadzce” .
Fitoterapia Kneippa znalazła swe miejsce w dzisiejszym lecznictwie uzdrowiskowym, stała się również elementem profilaktyki w nowoczesnych europejskich uzdrowiskach.
Zaletą kuracji roślinami leczniczymi wg Kneippa jest to, że jest ona częścią całościowej koncepcji, na którą składają się także inne czynniki sprzyjające procesom zdrowienia, dzięki czemu jest szczególnie skuteczna. Najkorzystniejsza i najbardziej polecana przez specjalistów kuracja ziołowa w systemie Kneippa tworzy całość wraz z leczeniem wodą, ruchem, dietą i harmonią psychofizyczną.
Zioła, w skorygowanej i zmodernizowanej przez lekarzy i farmaceutów metodzie Kneippa, stosowane są w formie podobnej do oryginału. Rośliny lecznicze stosuje się jako okłady sienne, dodatki w zabiegach hydroterapeutycznych, np. w zmywaniach i zawijaniach, okładach, jako dodatki do kąpieli wodnych, parowych, inhalacji, a także w formie herbat do picia i jako uzupełnienie diety.
Stosowanie ziół w kuracji Kneippa zawsze przebiega pod kontrolą lekarza.
Najczęściej stosowanymi dodatkami roślinnymi w hydroterapii metodą Kneippa w niemieckich klinikach rehabilitacyjnych, są między innymi: arnika górska, kora dębu ( Cortex Quercus), młode pędy sosnowe ( Turiones Pini), siano, nasiona traw ( Semina graminis), rumianek pospolity (Chamomilla recutita), rozmaryn lekarski ( Rosmarinus officinalis), szałwia lekarska ( Salvia officinalis), skrzyp polny ( Equisetum arvense), tymianek (macierzanka) pospolity ( Thymus vulgaris)
W klinice rehabilitacyjnej Sebastianeum (Bawaria), założonej w 1890 r. przez samego Kneippa, niezmiennie od 150 lat kultywuje się tradycję leczenia jego metodą. W Sebastianeum dodatkiem do okładów i zawijań ciepłych, są wyciągi z ziół. W stanach przeziębieniowych i gorączce dodatkowo miesza się je z niewielką ilością alkoholu. Do zabiegów zimnych używa się octu winnego, soli, lnu, kwarku, mleka w proszku i soku z kiszonej kapusty .
Wybrane dodatki stosowane w zabiegach wodoleczniczych w klinice Sebastianeum w Bad Wörishofen.
| Rodzaj zabiegu | Rodzaj dodatku i wskazania |
| Kąpiele ciepłe: całkowite, 3/4 i półkąpiel | Melisa – jako środek uspokajający i rozluźniający, kwiat siana – schorzenia reumatyczne, rumianek – u osób z problemami dermatologicznymi i chorobami skóry, rozmaryn – u chorych ze schorzeniami układu krążenia |
| Inhalacje i parówki | Wyciąg z tymianku – u osób z niewydolnością układu oddechowego, w przypadku uporczywego kaszlu i przy zalegających wydzielinach, olejek z igieł sosnowych – choroby górnych dróg oddechowych, |
| Kąpiele nasiadowe | Zmiennocieplna kąpiel nasiadowa z kory dębu u chorujących na hemoroidy, kąpiel nasiadowa ze skrzypu polnego u chorych na prostatę |
| Zimne zawijania kończyn dolnych | Roztwór z lnu, mleka w proszku, soku z kiszonej kapusty, kwarku, octu winnego; dodatek soli kuchennej w przypadku zakażeń bakteryjnych, chorób skóry, ukąszeń, zaburzeń krążenia kończyn dolnych |
| Ciepłe zawijania, tułowia, kończyn i zmywania | W przeziębieniu – wyciąg (40% alkohol etylowy) z kwiatów polnych i tymianku. |
Częstym dodatkiem do zawijań, okładów i zmywań jest tak zwany Retterspitz, gotowa mieszanka ziół i ałunu produkowana od 1902 r., w której skład wchodzi: kwas cytrynowy, kwas winowy, olejek rozmarynowy, olejek tymiankowy, wyciąg z arniki górskiej i ałunu.
Ma on działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, usuwa opuchliznę. Stosowany jest jako dodatek do zawijań przy ropiejących ranach i owrzodzeniach kończyn dolnych (podudzi), do zawijań i okładów klatki piersiowej w stanach gorączkowych, do kąpieli częściowych kończyn górnych i dolnych oraz kąpieli nasiadowych.
Powyższe zabiegi (za wyjątkiem kąpieli i nasiadówek) wykonywane są w pokoju pacjenta w godzinach od 5 do 7 rano. Czas trwania zabiegu wynosi przeciętnie od 45 minut (zimne zawijanie górne z solą) do 2-3 godzin (zimne zawijanie kończyn dolnych z sokiem z kiszonej kapusty lub Retterspitz).
Popularnym zabiegiem są okłady sienne, zwane „morfiną przyrodolecznictwa”. Stosowane w oryginalnej metodzie przez Kneippa, polegają na miejscowym przegrzaniu odcinka ciała poddanego zabiegowi przez przyłożenie do niego lnianego woreczka z sianem podgrzanym na parze do temperatury ok. 45°C. Siano pochodzi z majowych sianokosów, ze względu na jego największą wartość terapeutyczną w tym czasie (wówczas zakwita największa liczba roślin na łąkach) i przechowywane jest w specjalnych suszarniach w klinice.
Zabieg ma działanie przeciwbólowe, stosowany jest w nerwobólach i bólach kręgosłupa, niezapalnych stanach napięcia mięśni szkieletowych i mięśni gładkich narządów wewnętrznych, w zaburzeniach miesiączkowania, chorobach reumatycznych, zwyrodnieniu stawów kręgosłupa, ostrych, przewlekłych nieżytach oskrzeli, a także jako zabieg relaksujący i rozluźniający .
Zioła w terapii Kneippa stosuje się także jako uzupełnienie diety oraz w postaci herbat. Herbatę, jako napój obowiązkowy, przepisuje każdemu pacjentowi lekarz na początku kuracji. Jest ona wpisana w książeczkę kuracyjną, w której zapisane są wszelkie zabiegi, wizyty lekarskie, uwagi i traktowana jest na równi z innymi formami leczenia. Oryginalne przepisy na herbaty Kneippa, tak zwane recepty herbat, zawierały mieszanki rozmaitych ziół, stworzone na podstawie jego osobistego doświadczenia.
Sebastian Kneipp stosował 31 mieszanek ziołowych przyrządzonych z 46 gatunków roślin leczniczych. Należą do nich: arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica), arnika górska ( Arnica montana), babka lancetowata ( Plantago lanceolata), bez czarny ( Sambucus nigra), biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum), borówka czarna ( Vaccinium myrtillus), bobrek trójlistkowy ( Menyanthes trifoliata), bylica piołun ( Artemisia absinthium), centuria pospolita ( Centaurium erythraea), dąb szypułkowy ( Quercus robur), dziewanna wielkokwiatowa ( Verbascum densiflorum), koper włoski ( Foeniculum vulgare), goryczka żółta ( Gentiana lutea), jałowiec pospolity ( Juniperus communis), jemioła pospolita ( Viscum album), kminek zwyczajny ( Carum carvi), kozieradka pospolita ( Trigonella foenum-graecum), kozłek lekarski ( Valeriana officinalis), krwawnik pospolity ( Achillea millefolium), lawenda lekarska ( Lavandula angustifolia), len zwyczajny ( Linum usitatissimum), lipa drobnolistna ( Tilia cordata), malwa czarna ( Althaea rosea var. nigra), mięta pieprzowa ( Mentha piperita), mniszek lekarski ( Taraxacum officinale), nagietek lekarski ( Calendula officinalis), owies zwyczajny ( Hordeum vulgare), pierwiosnek lekarski ( Primula veris), pięciornik gęsi ( Potentilla anserina), podbiał pospolity ( Tussilago farfara), pokrzywa zwyczajna ( Urtica dioica), poziomka pospolita ( Fragaria vesca), prawoślaz lekarski ( Althaea officinalis), rdest ptasi ( Polygonum aviculare), rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis), róża dzika ( Rosa canina), rukiew wodna ( Nasturtium officinale), rumianek pospolity (Chamomilla recutita), ruta zwyczajna (Ruta graveolens), rzodkiew czarna ( Raphanus sativus var. niger), skrzyp polny ( Equisetum arvense), sosna zwyczajna ( Pinus sylvestris), szałwia lekarska (Salvia officinalis), świetlik łąkowy ( Euphrasia rosstkoviana), tatarak zwyczajny ( Acorus calamus) oraz tymianek (macierzanka) pospolity ( Thymus vulgaris).
Obecnie w ramach aromaterapii na terenie klinik, sanatoriów, a także w samym Bad Wörishofen, utworzono specjalne rozaria – ogrody różane i herbaria – ogrody zielne, gdzie uwalniające się olejki eteryczne są wdychane przez kuracjuszy.
Dużym udogodnieniem jest możliwość nabycia gotowych mieszanek wyprodukowanych fabrycznie lub przygotowanych bezpośrednio w aptekach przez odpowiednio przeszkolonych farmaceutów.
Mieszanki wykonywane zgodnie z receptami Kneippa rozprowadza firma z Würzburga Kneipp-Werke GmbH, założona w 1891 r. przez współpracownika Kneippa – aptekarza Leonarda Oberhaeusera
Piśmiennictwo1. Trzewikowska I.: Miejsce metody Sebastiana Kneippa we współczesnej fizjoterapii. Fizjoterapia 2003, 11, 65. 2. Straburzyński G.: Księga przyrodolecznictwa. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1997. 3. Kalendarz księdza Kneippa na rok 1891.
ZIOŁOLECZNICTWO LUDOWE 