Witaj,
W leczeniu różnych schorzeń, w tym również cukrzycy, dużą rolę odgrywa medycyna niekonwencjonalna, do której zalicza się ziołolecznictwo, oparte na tradycjach ludowych. Jedną z najstarszych metod leczenia jest Ayurveda – medycyna ajurwedyjska, wywodząca się ze starożytnych Indii. Jest to pierwszy w świecie system medyczny i filozoficzny.
Ajurwedyjscy terapeuci skutecznie leczyli cukrzycę kombinacją ziół połączoną ze zmianą stylu życia .
Medycyna konwencjonalna coraz częściej korzysta z tradycyjnych metod terapii oraz z wiedzy o ziołach gromadzonej przez lata. Wyrazem zainteresowania lekiem roślinnym jest zwiększenie liczby publikacji dotyczących badań fitochemicznych i związanych z nimi badań farmakologicznych, a w konsekwencji pojawianie się na rynku farmaceutycznym licznych oryginalnych specyfików roślinnych o udokumentowanych właściwościach leczniczych.
W cukrzycy typu 1 (insulinozależną) stosowanie surowców pochodzenia roślinnego jest mocno ograniczone, ponieważ substancje czynne musiałyby wykazywać działanie zbliżone do insuliny.
W obecnym stanie wiedzy podobne działanie przypisuje się niewielu surowcom roślinnym.
Stosowanie przetworów roślinnych u chorych na cukrzycę typu 2 (nieinsulinozależną) ma większe znaczenie, gdyż rozwój i przebieg samej choroby jest odmienny. Prawdopodobnych mechanizmów działania roślinnych związków biologicznie czynnych w tym schorzeniu może być kilka: wpływ na zwiększenie wydzielania insuliny z komórek β wysp Langerhansa, poprawa tolerancji glukozy przez komórki organizmu poprzez wpływ na receptory dla insuliny, zwiększenie syntezy glikogenu oraz spowolnienie wchłaniania cukrów w przewodzie pokarmowym. Większości surowców roślinnych przypisuje się więcej niż jeden mechanizm działania hipoglikemicznego.
Oto kilka przykładów roślin budzących największe zainteresowanie naukowców poszukujących alternatywnych dróg zapobiegania oraz leczenia cukrzycy.
KOZIERADKA POSPOLITA
Kozieradka pospolita należy do rodziny motylkowatych Fabaceae ( Papilionaceae). Surowcem wykorzystywanym w lecznictwie jest nasienie kozieradki ( Foenugraeci semen). Roślina występuje naturalnie i jest uprawiana w Europie w rejonach morza Śródziemnego i na Ukrainie oraz w Azji (Indie i Chiny).
Surowiec do celów komercyjnych pochodzi wyłącznie z upraw.
Surowiec zawiera substancje śluzowe w ilości 20-30% (m.in. galaktomannany), saponiny o charakterze steroidowym (0,1-0,3%), trygonelinę (betaina kwasu nikotynowego) w ilości 0,1-0,4%, cholinę, lecytyny, fitynę, flawonoidy oraz 6-10% tłustego oleju, związki proteinowe i in.
Wewnętrznie surowiec stosowany jest jako środek wzmacniający , wspomagający leczenie nieżytów górnych dróg oddechowych oraz jako osłaniający w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka , a także spowalniający wchłanianie składników odżywczych w cukrzycy i hipercholesterolemii .
Sproszkowane nasiona podaje się zewnętrznie w postaci okładów i kataplazmów w czyrakach, wrzodach oraz stanach zapalnych skóry .
Zainteresowanie możliwością stosowania nasion kozieradki w przypadku cukrzycy wzrosło dzięki wyizolowanej 4-hydroksyizoleucynie, substancji, która in vitro wykazuje zdolność nasilania sekrecji insuliny z izolowanych ludzkich komórek wysp Langerhansa.
Według niektórych autorów opisana wyżej właściwość 4-hydroksyizoleucyny nie jest jedynym mechanizmem działania hipoglikemicznego surowca. Stwierdzono także m.in. wzrost ilości receptorów dla insuliny oraz hamowanie aktywności enzymów odpowiedzialnych za przemiany węglowodanów do glukozy w jelicie cienkim .
Podawanie zmielonych nasion kozieradki, wyciągów wodnych powoduje znaczący spadek stężenia glukozy we krwi.
Podobne wyniki z zastosowanym dodatkiem zmielonych nasion kozieradki otrzymano w badaniach przeprowadzonych z udziałem ludzi ze stwierdzoną cukrzycą, zarówno typu 1, jak i typu 2.
U pacjentów z cukrzycą nieinsulinozależną oraz w grupie zdrowych ochotników zaobserwowano polepszenie obwodowej tolerancji glukozy, spadek stężenia insuliny w surowicy oraz glukozy w wydalanym moczu po podaniu nasion sproszkowanych, a także nasion pozbawionych goryczki (z jednoczesną utratą frakcji tłuszczowej.
Suchy wodno-alkoholowy wyciąg z nasion kozieradki podawany szczurom wraz z pożywieniem przez 14 dni znacząco podnosił poziom insuliny we krwi.
Podobnie, istotny spadek poziomu glukozy powodowało doustne podanie zwierzętom wyizolowanej trigonelliny, czego nie potwierdziło badanie przeprowadzone z udziałem ludzi (18).
Wyniki niektórych badań wykazały brak wpływu wyciągu z kozieradki na poziom glukozy we krwi, a większość opublikowanych badań wymaga jeszcze potwierdzenia, gdyż często brak im szczegółowego opisu metod: sposobu randomizacji, charakterystyki pacjentów, analiz statystycznych i standaryzacji wyciągów.
Nasiona kozieradki mogą stanowić interesującą alternatywę jako dodatek do żywności przeznaczonej dla osób z cukrzycą typu 2 o umiarkowanym nasileniu, ze współistniejącą hipercholesterolemią.
FASOLA POSPOLITA
Fasola pospolita należy do rodziny motylkowatych Fabaceae (Papilionaceae), a surowcem leczniczym jest naowocnia „Phaseoli pericarpium ”. Fasola pospolita jest rośliną uprawną pochodzącą z Europy i zachodniej Azji, szeroko rozpowszechnioną w Ameryce Północnej, głównie ze względu na jej walory kulinarne.
Surowiec przeznaczony do celów farmaceutycznych stanowią pozbawione nasion, wysuszone strąki fasoli długości do 20 cm, szerokości 2 cm, o powierzchni zewnętrznej żółtobrunatnej, od wewnątrz pokrytej białą błyszczącą skórką .
Surowiec zawiera cholinę, aminokwasy (arginina, asparagina, leucyna, lizyna), kwas pipekolinowy, trygonelinę, alantoinę, kwasy fenolowe oraz związki mineralne i glikoproteiny.
Wchodzą w skład niektórych złożonych preparatów ziołowych, stosowanych wspomagająco w leczeniu schorzeń nerek i dróg moczowych oraz cukrzycy .
Niektóre źródła donoszą o zawartości w surowcu pewnych ilości związków chromu, odpowiedzialnych za działanie hipoglikemiczne .
Fasola jest rośliną powszechnie używaną w przemyśle spożywczym. Połączenie jej walorów kulinarnych z właściwościami leczniczymi mogłoby stanowić interesującą kombinację żywności funkcjonalnej. Realizacja tych planów wymaga jednak wielu dokładniejszych badań chemicznych oraz biologicznych.
CYNAMONOWIEC CEJLOŃSKI
Cynamonowiec cejloński należy do rodziny wawrzynowatych Lauraceae; pochodzi z Cejlonu, ale jest uprawiany w różnych rejonach południowej Azji oraz Ameryki Południowej. Surowcem jest kora ( Cinnamomi cortex) młodych gałązek pozbawiona kory pierwotnej, aż do strefy pierścienia mechanicznego.
Kora cynamonowca cejlońskiego jest aromatycznym surowcem olejkowym, zawierającym od 0,5 do 4,0% olejku, w zależności od pochodzenia surowca.
Olejek eteryczny wykazuje aktywność antybakteryjną, przeciwgrzybiczą, a także pobudza sekrecję soku żołądkowego
Z tego względu kora cynamonowca znajduje zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym jako składnik niektórych preparatów złożonych, stosowanych w schorzeniach przewodu pokarmowego ) lub jako substancja poprawiająca smak, zapach lub wygląd leku).
Zwyczajowo cynamon jest stosowany jako aromatyczna przyprawa w przemyśle spożywczym. W medycynie ludowej cynamon znajdował zastosowanie w bolesnym miesiączkowaniu oraz jako środek poprawiający apetyt, znoszący objawy dyspeptyczne i działający wiatropędnie.
Dotychczasowe badania działania hipoglikemicznego surowca wskazują na znaczący spadek poziomu glukozy we krwi chorych z cukrzycą typu 2 przy regularnym i długotrwałym (powyżej 20 dni) podawaniu cynamonu w różnych dawkach dobowych.
Zaobserwowano przy tym przedłużony efekt działania hipoglikemicznego, co stwarza możliwość stosowania przerw podczas podawania leku.
Pomimo dość licznych badań nie udało się ostatecznie określić mechanizmu zaobserwowanego działania hipoglikemicznego cynamonu. Za najbardziej prawdopodobny uważa się wpływ na wrażliwość receptorów dla insuliny komórek obwodowych, dzięki czemu wzrasta zużycie glukozy.
Znaczną zaletą cynamonu jest fakt, iż spożywanie tego surowca w większych ilościach nie niesie ze sobą podaży kalorii, co z punktu widzenia chorych na cukrzycę jest dość istotne. Dodatkową zaletę stanowi dowolność w sposobie podawania surowca; cynamon można przyjmować w postaci niesłodzonej herbaty, przyprawy do potraw lub koktajli, bądź kawałków kory przeznaczonych do żucia po posiłkach .
Nie wyklucza to jednak możliwości stosowania surowca w profilaktyce, w zaburzonej tolerancji glukozy lub jako środka wspomagającego w terapii cukrzycy.
RUTWICA LEKARSKA
Rutwica lekarska należy do rodziny motylkowatych Fabaceae (Papilionaceae). Roślina rośnie dziko w rejonach południowej Europy i Azji. Dla celów komercyjnych surowiec pozyskuje się z upraw,
głównie w Polsce, Bułgarii i na Węgrzech.
Surowiec stanowią młode, jasnozielone, szczytowe pędy rośliny wraz z liśćmi, zebrane w okresie kwitnienia .
Surowiec wykazuje zdolność obniżania poziomu glukozy we krwi (działanie hipoglikemiczne), za co odpowiedzialna jest prawdopodobnie galegina
Zastosowanie w badaniach na zwierzętach doś wiadczalnych (szczury zdrowe oraz szczury z indukowaną cukrzycą) wyciągów wodnych i alkoholowych z surowca nie powodowało większego efektu hipoglikemicznego .
Wydaje się prawdopodobnym, iż równie istotnym składnikiem surowca odpowiedzialnym za obniżenie poziomu glukozy we krwi są związki chromu, który nazywany bywa „glucose tolerance factor”.
Zastosowanie rutwicy, bądź jej przetworów w leczeniu cukrzycy, wymaga przeprowadzenia dalszych badań. Obecnie ziele rutwicy jest stosowane pomocniczo w leczeniu cukrzycy typu drugiego, jako składnik mieszanek ziołowych (np. Diabetosan); działa również moczopędnie .
ŻEŃ-SZEŃ PRAWDZIWY
Żeń-szeń prawdziwy z rodziny araliowatych Araliaceae, w stanie naturalnym występuje w środkowo-wschodniej części Azji, w uprawie głównie w Korei, Japonii, północno-wschodnich Chinach oraz krajach ościennych. Surowiec stanowią wysuszone korzenie zebrane jesienią z roślin 4-6-letnich, o minimalnej średnicy około 2 cm.
Głównymi składnikami surowca są saponiny związki zwiększające wydolność psychiczną i fizyczną organizmu, działające adaptogennie (przeciwstresowo) oraz wpływające pobudzająco na niektóre procesy zachodzące w organizmie.
W chińskiej medycynie ludowej żeń-szeń stosowany był od dawna jako środek wzmacniający w stanach wyczerpania, przemęczenia i rekonwalescencji, a także jako swoiste panaceum w licznych schorzeniach: w zaburzeniach przewodu pokarmowego, oziębłości płciowej, niepłodności, impotencji, schorzeniach wątroby i zaburzeniach funkcjonowania układu nerwowego.
Aktualnie przetwory z surowca w postaci licznych preparatów są stosowane przede wszystkim w geriatrii, w profilaktyce oraz w leczeniu chorób wieku starczego jako środek wspomagający, w stanach wyczerpania i zmniejszonej tolerancji na wysiłek fizyczny oraz psychiczny, a także jako środek adaptogenny (ułatwiający przystosowanie organizmu do zmiennych warunków środowiska)
.
Działanie antydiabetyczne wyciągów z żeń-szenia przypisuje się głównie frakcji saponinowej i polisacharydowej, jednak dokładny mechanizm działania tych zespołów oraz zawartych w nich substancji czynnych nie został do końca wyjaśniony.
Niektóre źródła podają, iż panaxan B zwiększa poziom insuliny we krwi, prawdopodobnie poprzez stymulację uwalniania insuliny z komórek β wysp Langerhansa, a także zwiększa wrażliwość komórek organizmu na samą insulinę.
Wykazano również, że niektóre ginsenozydy stymulowały uwalnianie insuliny z hodowanych komórek wysp trzustkowych.
CZAPETKA KUMINOWA
Czapetka kuminowa z rodziny mirtowatych – Myrtaceae jest drzewem pochodzącym z Indii i Oceanii, spotykanym również w Chinach, Australii oraz na Florydzie. W medycynie tradycyjnej znajdowały zastosowanie wszystkie części rośliny, lecz surowcem wykorzystywanym w terapii cukrzycy są jedynie nasiona. Do głównych składników nasion zalicza się olej tłusty oraz garbniki .
Nasiona czapetki jako środek wspomagający leczenie cukrzycy wykorzystywano do tej pory wyłącznie w medycynie tradycyjnej . Jako składnik mieszanek ziołowych surowiec stosowano ponadto w licznych schorzeniach: w stanach spastycznych i atonii przewodu pokarmowego, w schorzeniach trzustki, zaburzeniach żołądkowych oraz nerwicach ).
Nasiona czapetki stanowią przedmiot licznych badań nad możliwością użycia tego surowca w terapii chorych na cukrzycę. Niektóre wyniki wskazują na prawdopodobieństwo wpływu wyciągów z nasion czapetki na zwiększenie wydzielania insuliny in vitro i in vivo.
W innych badaniach z użyciem surowca zaobserwowano zarówno znaczącą redukcję poziomu glukozy we krwi, jak również jej brak u zdrowych ochotników oraz u osób z cukrzycą typu drugiego
Aktualnie nasiona czapetki mogą stanowić środek uzupełniający terapię cukrzycy. Wyjaśnienie mechanizmu działania hipoglikemicznego przetworów z surowca oraz zidentyfikowanie substancji czynnej wymaga dalszych szczegółowych badań.
PRZEPĘKLA OGÓRKOWATA, GORZKI MELON
Roślina pochodzi z rodziny dyniowatych – Cucurbitaceae; jest jednorocznym pnączem o długoogonkowych liściach, żółtych kwiatach męskich i żeńskich wyrastających z pochewek liści. Owoce, będące głównym surowcem, mają postać brodawkowatych, podłużnych dyń, przypominających kształtem mały ogórek, o barwie szmaragdowozielonej, przechodzącej w pomarańczowozieloną podczas dojrzewania.
Wnętrze owocu podzielone jest na trzy nieregularne części, zawierające liczne nasiona w szkarłatnych osłonkach .
Roślina zawiera wiele różnych grup związków chemicznych, z których na uwagę zasługują: triterpeny, białka i steroidy. Z surowca wyizolowano białko (momordina), wykazujące aktywność przeciwnowotworową, alkaloid momordycynę, triterpenową kukurbitacynę oraz mieszaninę saponin o nazwie charantyna i białka insulinopodobne.
Wpływ na poziom glukozy we krwi ma wiele różnych związków występujących w owocu przepękli
W medycynie naturalnej różnych części świata przepękla stosowana jest miejscowo na rany, schorzenia skórne (wysypki, egzemy) i hemoroidy, a także wewnętrznie w malarii, czerwonce, cukrzycy, w przeziębieniach oraz bólach menstruacyjnych.
Obniżenie poziomu glukozy we krwi następuje prawdopodobnie poprzez poprawienie tolerancji glukozy przez komórki organizmu i spotęgowanie efektu insuliny.
Przepękla nie ma monografii w żadnym z uznanych źródeł piśmiennictwa, a jej właściwości lecznicze nie zostały do końca poznane.
MORWA BIAŁA
Morwa biała, z rodziny morwowatych – Moraceae, jest drzewem wysokości do 15 m, rosnącym szybko przez 40-50 lat, później dynamika wzrostu spada. Żyje 200-300 lat. Najstarsza morwa biała w Polsce ma 237 lat, obwód pnia wynosi 412 cm, wysokość 18 m. Morwa jest uprawiana w wielu częściach świata, między innymi w południowych rejonach Skandynawii.
Owoce morwy tworzą podobny do jeżyny owoc złożony, barwy od białej poprzez różową, czerwoną, do czarnej. Dojrzewają pod koniec lipca i szybko opadają.
Są one jadalne, chociaż smaczniejsze są owoce morwy czarnej ( Morus nigra), bardzo rzadko występującej w Polsce.
Wyciągi z owoców morwy używane były od wieków w tradycyjnym ziołolecznictwie.
Korzenie wykorzystywano w chińskiej medycynie ludowej do leczenia cukrzycy, gorączki i kaszlu. Pędy i liście morwy zawierają hormon wzrostu.
Z ciemnych jagód morwy do dziś produkuje się dżemy. Liście wykorzystuje się na wiele różnych sposobów, między innymi jako pożywienie dla jedwabników, czy do parzenia herbaty.
W Japonii, a także w wielu krajach europejskich, sprzedaje się ogromne ilości dodatków do żywności zawierających morwę, między innymi jako środek wspomagający odchudzanie.
Skuteczność wyciągu z korzenia morwy potwierdzono u szczurów z doświadczalnie wywołaną cukrzycą, Dawka 600 mg/kg wyciągu z korzenia morwy okazała się najskuteczniejsza, powodując obniżenie poziomu glukozy we krwi z 379 mg/dl do wartości 155 mg/dl
.
Według aktualnej wiedzy za powyższe działanie jest odpowiedzialna glikoproteina (moran 20K), wyizolowana z surowca .
GYMNEMA, GURMAR
Gymnema jest rośliną pnącą, należącą do rodziny toinowatych – Apocynaceae (Asclepiadaceae), pochodzącą z południowych Indii. Surowiec stanowią liście, które od wielu lat w medycynie ludowej wykorzystywane były w leczeniu cukrzycy. W badaniach zauważono znaczną poprawę gospodarki cukrowej w obu typach choroby, przy czym w przypadku cukrzycy insulinozależnej obserwowano możliwość zmniejszenia dawek insuliny.
Jednym z prawdopodobnych mechanizmów działania substancji czynnych zawartych w surowcu jest ograniczenie wchłaniania cukrów w przewodzie pokarmowym.
W badaniach zaobserwowano także regenerujący wpływ przetworów z liści gymnemy na miąższ trzustki, z jednoczesnym zwiększeniem stężenia insuliny we krwi.
Interesującą właściwością surowca jest zdolność znoszenia percepcji słodkiego smaku, za którą prawdopodobnie odpowiada zawarta w surowcu gurmaryna .
Gymnema, jak większość surowców, którym nie udowodniono ostatecznie mechanizmu działania hypoglikemicznego, wymaga jeszcze przeprowadzenia dokładniejszych badań.
BARWINEK RÓŻYCZKOWY
Roślina pochodząca z Madagaskaru, występująca powszechnie w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Barwinek różyczkowy jest wieloletnim krzewem o owalnych błyszczących liściach i pięciopłatkowych białych lub jasnoróżowych kwiatach.
Surowcem leczniczym są liście barwinka, zawierające winblastynę i winkrystynę, wykazujące działanie cytostatyczne. Winkrystyna jest stosowana w ostrych białaczkach u dzieci.
Poza działaniem przeciwnowotworowym liście barwinka wykazują właściwość obniżania poziomu glukozy we krwi.
W badaniach z użyciem świeżego soku zauważono znaczną poprawę glikemii, zarówno u zwierząt zdrowych, jak i u zwierząt z indukowaną cukrzycą .
Działanie surowca zachodzi prawdopodobnie poprzez wpływ na komórki β wysp Langerhansa, prowadzący do zwiększenia sekrecji insuliny lub poprzez poprawę utylizacji glukozy przez komórki obwodowe organizmu, bądź poprzez oba te mechanizmy jednocześnie .
Surowiec jest znany przede wszystkim jako lek przeciwnowotworowy i jako źródło alkaloidów indolowych o działaniu cytostatycznym.
Działanie hipoglikemiczne ma dotychczas znaczenie marginalne .
Nie ulega wątpliwości, że cukrzyca, szczególnie typu 2, stała się obecnie chorobą cywilizacyjną, na którą zapada coraz więcej ludzi. Światowa Organizacja Zdrowia informuje, że ok. roku 2025 zachorowalność na tę chorobę przybierze formę epidemii.
Dlatego też naukowcy z ośrodków badawczych na całym świecie poszukują nowych leków, także pochodzenia roślinnego, które okazałyby się skuteczne w walce z cukrzycą.
Dokładne poznanie chemizmu oraz mechanizmów działania roślinnych substancji aktywnych wymaga przeprowadzenia jeszcze wielu badań in vitro oraz in vivo .
Niestety dla większości z nich jedyną słuszną terapią pozostaje podawanie insuliny. Wydaje się jednak, że przynajmniej na razie, nowo odkryte rośliny o właściwościach hipoglikemicznych, zostaną wprowadzone do lecznictwa na zasadzie preparatów wspomagających terapię złożoną cukrzycy, co w wielu przypadkach pozwoli na zmniejszenie dawek leków doustnych lub insuliny, bądź rzadsze ich stosowanie w ciągu doby.
Piśmiennictwo
1. Cypryk K.: Cukrzyca i zespół metaboliczny – problem interdyscyplinarny. Przegl. Menopauz. 2006, 1. 2. Traczyk W.Z., Trzebski A.: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003. 3. WHO: Diabetes Mellitus. R
ZIOŁOLECZNICTWO LUDOWE 